استان یزد از دیرباز به واسطه داشتن تمدن و فرهنگی غنی، از صنایع دستی متنوع و اصیلی برخوردار بوده است. همچنین از گذشته شرایط نامساعد محیطی و کمبود آب در این منطقه سبب کاهش رونق فعالیت های کشاورزی و دامداری شده است. بدین سبب یکی از راه های امرار معاش مردم این منطقه، اشتغال به صنایع دستی بوده و آنان این آثار هنری را به بدیع ترین و زیباترین شکل تولید کرده اند. در میان رشته های متنوع صنایع دستی در این استان قالی بافی، زیلو بافی و منسوجات سنتی، رونق و اعتبار بیشتری دارد. برای آشنایی بیشتر با صنایع دستی استان یزد ، به ارائه توضیحاتی در مورد تعدادی از آن ها خواهیم پرداخت:
قالی بافی
از قالی بافی به عنوان شاخص ترین صنایع دستی استان یزد ، می توان یاد کرد. مواد اولیه به کار رفته در این قالی ها عمدتا شامل خامه پشم و خامه کرک است. نقوش اصیل این دستبافته ها اغلب شامل طرح های گل و ماهی، هراتی، کرمانی، سردار جنگل و … بوده و به استان یزد اختصاص دارد. نیمی از تولیدات قالی در این منطقه به مصرف داخلی رسیده و نیمی دیگر برای صادرات به خارج از کشور فرستاده می شود.
شعر بافی
شعر بافی از دیگر رشته های صنایع دستی استان یزد است. در گذشته غالبا زنان خانه دار با استفاده از دستگاه های بافندگی ساده، به تولید این نوع پارچه اشتغال داشتند. به تدریج مردان نیز وارد این حرفه شده و در قالب کارگاهی به بافت آن مشغول شدند. پارچه شعر از جنس ابریشم طبیعی و مصنوعی بافته شده و دارای طرح های ساده و راه راه افقی است. در حال حاضر بافت این نوع پارچه در استان یزد رونق خود را از دست داده و نمونه های کمی از آن در این منطقه دیده می شود.
ترمه
ترمه بافی در کشور ما پیشینه ای ۴۰۰ ساله داشته و برای نخستین بار توسط زرتشتیان تولید شد. آنان از پارچه ترمه در تهیه شلوارهای گبری که مخصوص مجالس جشن و عروسی بوده، استفاده می کردند. این دستبافته در گذشته با انگشت بافته می شد و به این دلیل به انگشت باف هم مشهور است. هم اکنون ترمه به صورت نیمه دستی تولید شده و در بافت آن از ابریشم طبیعی تابیده شده برای تار و از ابریشم، نخ، پشم و کرک الوان برای پود استفاده می شود. نقوش به کار رفته در ترمه های یزد شامل شاخ گوزنی، بته جقه، گل شاه عباسی و … است. همچنین این محصول دست باف به صورت انواع شال مانند شال یزدی، شال کشمیری، شال محرمات، شال چارقدی و … بافته می شود.
مخمل
پارچه مخمل به دلیل ویژگی های ممتازی نظیر مواد اولیه مرغوب، پیچیدگی روش بافت و طرح های زیبا و پر نقش و نگار در زمره نفیس ترین پارچه های دست باف قرار گرفته است. در بافت این پارچه نفیس از ابریشم طبیعی استفاده شده و نقش های اصیل و سنتی مخمل بر روی این پارچه زیبایی خاصی را جلوه گر می کند. مخمل دارای تار و پود و پرز بوده و به دو روش مخمل ساده و نقش برجسته بافته می شود.
شمد
این نوع تولید دست باف، پارچه نازکی است که از نخ پنبه یا ابریشم مصنوعی ویسکوز، در بافت آن استفاده می شود. نقوش شمد غالبا به صورت چهار خانه بوده و در فصل تابستان به عنوان روانداز کاربرد دارد.
زری بافی
سابقه و قدمت این دستبافته در ایران به دوره ساسانیان باز می گردد. در گذشته زری بافی عمدتا در شهرهای اصفهان، یزد، کاشان و ابیانه رونق بسیار داشته است. در تولید این محصول دست باف از ابریشم طبیعی و نخ زری استفاده می شود.
چادر شب بافی
در استان یزد بافت این محصول در دو نوع نازک و ضخیم انجام می شود. نوع نازک آن به عنوان رختخواب پیچ کاربرد داشته و معمولا منقوش است. نوع ضخیم چادر شب نیز که به چادر شب صحرایی مشهور است، برای حمل علوفه و محصولات کشاورزی استفاده می شود.
دارایی بافی
در گذشته برای تولید این دستبافته زیبا و منحصر به فرد، از ابریشم طبیعی و امروزه از نخ ویسکوز استفاده می شود. قبل از بافت دارایی نخ های تار را به شیوه هایی خاص رنگ کرده و این رنگ ها به تدریج در هنگام بافت مشخص می شود.
جیم بافی
نوع دیگری از محصولات دست باف استان یزد، جیم نام دارد و ماده اولیه آن از جنس نخ پنبه ای است. این محصول با استفاده از دستگاه های چهار وردی بافندگی تولید شده و در تهیه لباس و به خصوص شلوار کاربرد دارد.
سایر تولیدات دست باف استان یزد عبارتند از دستمال یزدی، مخمل، رو تختی، سجاده، پتو، بقچه، لنگ، قناویز، احرامی، شال، رو فرشی، سفره، خورجین و …
زیلو بافی
این رشته از صنایع دستی استان یزد از شهرت و معروفیت بسیار برخوردار است. در میان مراکز استان، شهر میبد در تولید زیلو جایگاه ممتاز و ویژه ای دارد. پیشینه این حرفه در شهرستان میبد به دوران پیش از اسلام باز می گردد. هم اکنون قدیمی ترین نمونه زیلو در مسجد جامع میبد موجود است. در گذشته ای نه چندان دور، زیلو بافی یکی از مهمترین منابع درآمدی برای مردم میبد محسوب می شد. در تولید این دستبافته از نخ پنبه ای استفاده شده و اغلب رنگ های آبی و سفید و گاهی نیز رنگ های قرمز، نارنجی و سبز در بافت آن به کار می رود. نقوش به کار رفته در زیلو اغلب شامل طرح های زلفک، پرت توره، بند رومی، هشت پر کوچک و بزرگ، رکن الدین و … است.
در میان زیلو های بافته شده در استان زیلوی نفتال بسیار شاخص و زبانزد است. امروزه این دستبافته عمدتا به عنوان کفپوش مساجد و تکایا کاربرد داشته و یکی از بادوام ترین زیر اندازها برای مناطق کویری است.
سفالگری و سرامیک سازی
یکی دیگر از رشته های کهن صنایع دستی استان یزد ، سفالگری است. تولیدات سفال این منطقه که در اصلاح محلی به آن کواره می گویند اغلب شامل سه نوع سفال لعابدار، سفال ساده بی لعاب و اشیاء کاشی و سرامیک است. سفالینه های یزد عمدتا با نقوشی نظیر مرغ و ماهی و خورشید، به زیبایی تمام تزئین می شوند.
حصیر بافی
این هنر اصیل در استان یزد از پیشینه ای طولانی برخوردار است. حصیربافان یزدی با استفاده از الیاف درخت خرما به بافت انواع محصولات نظیر سبد، کلاه، زیر انداز، جارو، بادبزن، پادری و … می پردازند. از مراکز مهم این حرفه در استان یزد می توان به مبارکه، بافق، بهاباد، روستای زردین اردکان و … اشاره کرد.
چلنگری سنتی
از دیگر صنایع دستی استان یزد تولیدات چلنگری سنتی است که توسط آهنگران یزدی با ابزار ساده و ابتدایی انواع وسایل مورد نیاز مردم ساخته می شود. از جمله این ابزارآلات می توان به چاقو، انبر، زنجیر، کارد، قفل، قند چین، قپان و … اشاره کرد. این حرفه در مناطقی از استان نظیر ندوشن، مهریز، سخوید، عقدا، خضر آباد و اردکان رواج بیشتری دارد.
گیوه دوزی
در حال حاضر این رشته از صنایع دستی استان یزد، در مناطقی مانند مهریز، تفت، نیر، بهاباد، بغداد آباد و … همچنان رونق دارد. زنان روستایی غالبا به بافت رویه گیوه پرداخته و پس از آن مردان رویه را به تخت گیوه می دوزند. لازم به ذکر است تهیه تخت گیوه به عهده مردان بوده و به این کار، در اصطلاح تخت کشی می گویند.
از دیگر صنایع دستی استان یزد می توان به زرگری، جاجیم بافی، کاشی سازی، شیشه گری، چرم سازی، نمد مالی، قلم زنی و … اشاره کرد.