شهر اصفهان در عرصه هنر در میان شهرهای ایران همچون نگین انگشتری می درخشد و همواره در طول سالیان دراز مهد هنر و فرهنگ و تمدن بوده است. در کنار جایگاه والای این استان در حوزه گردشگری، صنایع دستی استان اصفهان نیز در عرصه بین الملل بسیار مشهور و زبانزد است.
به دلیل تنوع رشته های صنایع دستی در اصفهان و ذوق و سلیقه و خلاقیت هنری که در تولیدات صنایع دستی این شهر مشهود است، می توان اصفهان را مهد تولید صنایع دستی در کشور دانست. صنایع دستی در این استان علیرغم تمام فراز و نشیب های تاریخی همچنان زنده و پابرجا مانده است و تنها دلیل آن را می توان هنردوستی و هنرمندی مردم این خطه دانست که در طول سالیان دراز از میراث گذشتگان خود به خوبی محافظت کرده و نسل به نسل ذوق و خلاقیت هنری خود در قالب صنایع دستی را زنده نگه داشته اند.
غالب رشته های صنایع دستی در این استان در زمان حکومت صفویان به اوج خود رسیدند و در دوران قاجار تعدادی از رشته های هنری از رونق افتادند؛ اما پس از انقلاب مشروطیت مجددا هویت فرهنگی و هنری خود را بازیافتند و رونق و اعتباری دوباره به دست آوردند.
در حال حاضر در این استان رشته های متنوعی از صنایع دستی فعال هستند که در ادامه به تعدادی از آن ها اشاره خواهیم کرد:
قالی بافی
در دوران صفویه یکی از مراکز عمده قالی بافی شهر اصفهان بود و قالی های زربفت در تعداد زیادی از کارگاه های این شهر بافته می شد. در دوران حمله مغول به ایران قالی بافی در این شهر رونق خود را از دست داد و در زمان حکومت قاجار توانست مجددا رونق و اعتبار سابق را به دست آورد. به دلیل اینکه قالیچه های بافته شده در این خطه، به نسبت قیمت های پایین تری داشت، در بسیاری از دوره هایی که ایران دچار بحران های اقتصادی می شد تولید قالی و قالیچه در این شهر همچنان رواج و رونق خود را داشت.
از ویژگی های قالی های بافته شده در این استان می توان به محدودیت رنگ های استفاده شده در آن نام برد. هم اکنون در روستاهای این استان قالی هایی با طرح شاه عباسی و سایر طرح های اصفهان بافته می شود و غالب رنگ های بهکاررفته در این قالی ها نباتی است. همچنین در تولید رنگ های استفاده شده در طرح قالی ها از موادی همچون قارا، اسپرک، روناس، پوست گردو، پوست انار و… استفاده می گردد.
در میان قالی های بافته شده در این منطقه، قالی های جوشقان و بختیاری از شهرت فراوان برخوردارند. پیشینه قالی بافی در جوشقان به پیش از دوره صفویه بازمی گردد و در زمان حکومت شاه عباس به اوج رونق و شکوفایی خود می رسد.
خاتم کاری
یکی از صنایع دستی برجسته و مشور اصفهان خاتم کاری است. در این حرفه از کنار هم قرار دادن مثلث های کوچک، شکل های هندسی زیبایی بر سطح اشیاء نقش می بندد. این مثلث های کوچک از مواد متنوعی همچون چوب عناب، چوب گردو، استخوان شتر، عاج، مفتول برنجی، لایه برنجی فیبر و روغن جلا و… ساخته می شود.
از آثار به جای مانده از گذشته می توان به این نکته پی برد که این هنر در عصر صفویان به اوج خود رسیده، اما در زمان هایی از اعتبار و رونق خود کاسته و در این دوران تنها شهر شیراز پیشرو در هنر خاتم کاری بوده است.
خاتم کاری در تولید محصولاتی مانند جاقلمی، قاب عکس، عصا، پیپ، جعبه سیگار و … بیشتر کاربرد داشته و در استان اصفهان علاوه بر به کارگیری روش شیرازی ها در تولید محصولات خاتم، بخشی از تولیدات را با میناکاری و نقره همراه می کنند که این کار اختصاص به هنرمندان و صنعتگران اصفهانی در تولید محصولات خاتم دارد.
قلمکاری
قدمت این رشته هنری در اصفهان به دوران حاکمیت مغول ها بر ایران بازمی گردد. در این دوران مردم اصفهان برای جلب نظر بزرگان مغول این شیوه از نقاشی روی پارچه را ابداع کردند. این هنر اصیل در زمان حکومت صفویان به شکوفایی رسید و در دوران قاجار رواج کمتری یافت.
در زمان حکومت رضاخان این هنر رونق و اعتبار گذشته خود را مجددا به دست آورد و در آن زمان استادکاران به نامی همچون حاج محمدرضا و حاج محمدتقی اخوان چیت ساز، برادران بیرجندی و شیخ بهایی، شیخ حریری مشهدی عبدالخالق و … به این حرفه مشغول بودند.
سکمه دوزی و قلاب دوزی
یکی دیگر از صنایع دستی فعال در این منطقه، سکمه دوزی و قلاب دوزی است که با استفاده از مواد اولیه ای مانند نخ پنبهای، کتان ایرانی و خارجی دوخته می شود و در مواردی نظیر زیر بشقابی، رومیزی، دستمال های مخصوص و… کاربرد دارد.
میناکاری
یکی از صنایع دستی شاخص استان اصفهان هنر میناکاری است که با توجه به آثار باقیمانده از گذشته می توان پی برد که در زمان حکومت قاجار از رونق نسبی برخوردار بوده، اما دوران رسیدن به شکوفایی و رونق در این حرفه از زمان سلطنت رضاخان بوده است. این هنر زیبا و شاخص توسط استاد شکرا… صنیع زاده در این خطه گسترش یافته است.
در حال حاضر کاربرد هنر میناکاری در وسایلی همچون انگشتر، گلوبند، گوشواره، جعبه سیگار، جعبه آرایش و همچنین به صورت تلفیقی با هنر طلاکاری و خاتم کاری و مینیاتور گسترش یافته است.
فیروزه کوبی
برخلاف سایر رشته های صنایع دستی در استان اصفهان، این هنر زیبا و شاخص آن چنان پیشینه و سابقه تاریخی در زمان های گذشته ندارد. در حدود ۷۰ سال پیش هنرمندی به نام یوسف حکیمان در مشهد به ابداع این هنر در قالب تزئین و فیروزه کوبی بر روی وسایل زینتی مانند گوشواره، دستبند، گل سینه و … پرداخت و در حدود ۲۰ سال قبل هنرمند اصفهانی به نام حاج داداش این هنر را از مشهد به اصفهان آورد و اکنون نیز این حرفه در اصفهان رواج داشته و البته تولید محصولات فیروزه کوبی نیز در این استان محدود است.
در این هنر-صنعت بر روی اشیایی از جنس نقره، برنج، مس، برنز و … قطعات ریزی از سنگ فیروزه کوبیده شده و نیز در استان اصفهان غالبا فیروزه کوبی بر روی ظروفی مانند کاسه، لیوان، بشقاب و … انجام می گیرد.
عبابافی
عمده بافت عبا در استان اصفهان در شهرستان نائین که در شرق شهر اصفهان قرار دارد، انجام می شود. در حدود سه چهارم عباهای تولیدشده در شهر نائین به شهرهای قم و مشهد و نیز کشورهای عربی صادر می شود و یکچهارم تولیدات در همانجا به فروش می رسد.
سفال و سرامیک سازی
این حرفه هنری در شهرهای نطنز و شهرضا رونق فراوان دارد و به خصوص شهرضا در این زمینه سفال سازی در سطح کشور زبانزد است. نقوشی که بر سرامیک های تولیدشده در شهرضا بیشتر دیده می شود شامل گلوبوته و ماهی است و به منظور رنگ کردن لعاب از اکسیدهای فلزات مس، منگنز، آهن، کبالت و … استفاده می گردد.
از دیگر رشته های صنایع دستی استان اصفهان می توان به ساخت و قلم زنی فرآورده های مسی و برنجی، منبت کاری، نمدمالی، گیوه بافی و گیوه دوزی، پوست و پوستین دوزی، ملیله سازی، نگارگری، نقره سازی، کاشی سازی، طلاکوبی روی فولاد، سوزن دوزی، صحافی و ضریح سازی اشاره نمود.
همچنین رشته هایی از قبیل تزئینات آجری، ترمه، تذهیب و تحریر انواع کتاب، زری دوزی، سیم کشی، زرکشی، زربافی، گلابتون دوزی، پولک دوزی، زنجیره بافی و نساجی از دیگر رشته های مشهور و فعال در استان اصفهان است.
لازم به ذکر است وجود ظرفیت های فراوان در عرصه صنایع دستی استان اصفهان سبب شده شورای جهانی صنایع دستی پس از بررسی های تخصصی و حضور کارشناسان بین المللی در ایران، شهر اصفهان را به عنوان شهر جهانی صنایع دستی برگزیند و این امر افق روشنی را در جهت توسعه و پیشرفت اقتصادی و فرهنگی استان اصفهان ترسیم می نماید.