کشور ما باوجود پیشینه و قدمت تاریخی و فرهنگی بسیار همواره مهد پرورش هنر و زیبایی بوده که تجلی آن در طول سالیان دراز در قالب صنایع دستی هنری و سنتی ارزشمند به یادگار مانده است. هرچند این پیشینه فرهنگی و هنری در تمام استان های کشور در قالب صنایع دستی بهجای مانده به آسانی قابل مشاهده است، اما در میان استان ها صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان بسیار زبانزد و شاخص است.
مردم این دیار که به صبوری و پایداری و تحمل مشکلات و سختی ها شهره اند، باوجود شرایط آب و هوایی گرم و خشک و محرومیت های فراوان، همواره اوج هنر و ذوق و سلیقه خود را در قالب صنایع دستی بدیع و کم نظیر به نمایش گذاشته اند.
در این استان که دارای آب و هوایی گرم و خشک است، منبع اصلی درآمد پس از کشاورزی و دامداری پرداختن به تولید صنایع دستی در سطح استان است که این وظیفه بیشتر بر گردن زنان سیستانی است. چراکه به دلیل زندگی محقرانه این زنان غیور برای کمک به اقتصاد خانواده به تولید این محصولات همراه با اوج هنر و سلیقه زنانه می پردازند. خودکفایی در مردم این منطقه آنجا جلوه گر می شود که دخترکان سیستانی از سنین خردسالی قادرند از دوخت سوزن دوزی برای تزئین لباس های خود بهره گیرند.
بهطورکلی برای بلوچ های ساکن، کشاورزی و برای بلوچ های کوچ نشین، دامپروری منبع اصلی درآمد محسوب می شود که متأسفانه به علت خشک سالی در سال های اخیر، این دو بخش رونق خود را ازدست داده و مردم این منطقه ناچار به روی به آوردن به مشاغلی غیر از کشاورزی شده اند.
درنتیجه، این شرایط اقلیمی لزوم توجه ویژه به حوزه صنایع دستی در این استان را یادآور شده و لازم است برای افزایش درآمد خانوارهای شهری و روستایی برنامه های ویژه ای در این حوزه در نظر گرفته شود، با عنایت به اینکه در سطح استان ظرفیت ها و فرصت های بالقوه ای در حوزه صنایع دستی وجود دارد و حمایت بیشتر از هنرمندان فعال در این عرصه را می طلبد. در ادامه برای آشنایی بیشتر به مهم ترین صنایع دستی فعال در استان سیستان و بلوچستان اشاره خواهیم داشت:
سوزن دوزی بلوچ
یکی از زیباترین و هنرمندانه ترین صنایع دستی در این خطه ارزشمند که جلوه گر هنر و صبر و ذوق سرشار زنان سیستانی است، سوزن دوزی بلوچ نام دارد. این دوخت که باظرافت و روشی هنرمندانه بهعنوان تزئینی بر پارچه های ساده نقش می بندد، قدمتی دیرینه در این منطقه از کشور دارد. زنان بلوچی از این دوخت برای تزئین بخش هایی از لباس خود همچون پیش سینه، جیب، سرآستین و … استفاده می کنند و کاربرد دیگر آن در تزئین سجاده، نوار، کراوات، کمربند، کوسن، دستمال، رومیزی، پرده، سفره، اشارپ و … جلوه نمایی می کند.
این نوع دوخت در مناطق مختلف استان به گونه های مختلف انجام می شود بهطور مثال در منطقه سراسری پریواردوزی، در زاهدان سبک دوخت شماره دوزی یا آسان تانکه، در زابل خامه دوزی، در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزن دوزی دوتاری، موسم، چهارتاری و… نمایانگر هنر زنان بلوچی است.
خامه دوزی
تاریخچه این دوخت هنرمندانه که در لفظ محلی به آن سفید دوزی، خامک دوزی یا خمک دوزی گفته می شود به ظهور ابریشم در منطقه سیستان برمی گردد. این دوخت که از تلفیق الیاف درخشنده ابریشم بر پارچه های سیستانی پدید می آید برای تزئین لباس، جانماز، کوسن و رومیزی به کار گرفته می شود. طبق آنچه در متون قدیمی آمده از این منطقه بهعنوان بهترین مکان تولید بافته های ابریشمی و پشمی یادشده و علت آن وجود باغات فراوان درخت توت و درنتیجه تبدیل شدن به یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم بوده است.
سکه دوزی
دوخت دیگر تزئینی که به این خطه ارزشمند از کشور تعلق دارد سکه دوزی است که پس از سوزن دوزی مورد استقبال بسیاری از هنردوستان قرار گرفته است. در پارچه های منقوش به این دوخت که غالباً در جشن ها و مراسمات محلی منطقه مورداستفاده قرار می گیرد، آینه های ریزودرشت، پولک، منجوق و مروارید، خرمهره، دکمه صدفی، نوار یراق، پارچه، سکه و صدف به کار گرفته شده است. یکی از متداول ترین کاربردهای این نوع دوخت بهصورت سنتی برای تزئین فضای اتاق و در مراسم عروسی بر مرکب تازه عروسان است و کاربرد امروزی آن بهعنوان دیوارکوب در طرح های کوچک و بزرگ برای زینت بخشیدن به خانه های مدرن است.
حصیربافی
این بافت محلی از نخل های زینتی کوتاهی که در بیابان های بلوچستان به وفور یافت می شود، تولید می گردد. این نوع محصولات که بهصورت دستی و با ابزارآلات ساده ای از گره خوردن رشته های حاصل از الیاف گیاهی به دست می آید، کاربردهای گسترده ای ازجمله سفره حصیری، زیرانداز، انواع ظرف و سبد را شامل می شود.
انواع این نوع بافت عبارت از بامبوبافی، مرواریدبافی، تِرکه بافی، چم بافی و سبدبافی است و همچنین محصولات چیغ بافی نیز که نوعی از حصیربافی است در این خطه تولید می شود.
سفال سازی
آنچه سفال سازی در این خطه را در نوع خود منحصربه فرد ساخته قدمت بسیار و نحوه تولید این نوع محصول در سیستان است. روستای کلپورگان که در ۳۰ کیلومتری شهرستان سراوان قرار دارد، در این حوزه بسیار شاخص و زبانزد است. در این روستا سفال سازی به روش کاملاً سنتی انجام می گیرد و زنان روستایی تمام مراحل ساخت سفال را با دست خود انجام می دهند، بدین گونه که گل با دست زنان سیستانی شکل گرفته و تراش داده می شود و درنهایت با سیاه قلم نقش و نگار می گیرد. نکته قابل توجه این است که نقش و نگار بر روی این سفال ها به شکل سنتی خود از قرن ها پیش محفوظ مانده و توسط این هنرمندان به یادگار نگاه داشته شده است.
گلیم بافی
یکی دیگر از هنرهای مثال زدنی این دیار گلیم بافی است که در سالیان دور که غالب مردم این منطقه کوچ نشین بوده اند، از هنر دست خود به عنوان زیرانداز، پشتی، سفره آرد ونان، خورجین وکیسه های نمک استفاده می کرده اند. گلیم بافته شده در این خطه ویژگی های منحصربه فردی همچون رنگ بندی تیره و نقوش ذهنی و راه راهی دارد که این اثر هنری مردم سیستان را از نمونه های مشابه در شهرهای دیگر متمایز می کند.
زیورآلات سنتی
آثار بهجای مانده از کوره های ذوب فلز در این منطقه نمایانگر قدمت و پیشینه هنر فلزسازی در این سرزمین است. آنچه از نقوش و نگاره های تزئینی در این منطقه دیده می شود، اوج ذوق و سلیقه مردم این خطه را نشان می دهد. در سیستان زیورآلات سنتی غالباً بهصورت تلفیقی از هنر میناکاری، مرصع کاری، مشبک کاری، منبت کاری و کنده کاری است که به عنوان گوشواره، النگو، گردنبند و سنجاق سینه مورداستفاده قرار می گیرد.
نکته قابل توجه در مورد صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان تنوع در محصولات و اوج هنر و زیبایی در تولید صنایع دستی این خطه است که منجر به کسب افتخاراتی در سطح ملی و بین المللی شده است. از بین رشته های صنایع دستی فعال در سطح استان ۴۲ اثر موفق به اخذ نشان ملی مرغوبیت کالا و چهار اثر سفال کلپورگان، خامه دوزی سیستان و سوزن دوزی بلوچستان نشان یونسکو کسب کرده اند و به لحاظ اشتغال زایی در حال حاضر ۲۰۰ هزار نفر درزمینه تولید صنایع دستی استان فعال هستند.
به نظر می رسد با توجه به شرایط اقتصادی و اقلیمی منطقه، لزوم توجه بیشتر به حوزه صنایع دستی و حمایت و پشتیبانی از هنرمندان این عرصه هر چه بیشتر احساس می شود. علاوه بر این حضور هنرمندان صنایع دستی استان در نمایشگاه های داخلی و بین المللی، سبب معرفی هرچه بیشتر و بهتر این محصولات هنری خواهد شد و فروش و بازاریابی این محصولات در سطح داخلی و بین المللی را تسهیل خواهد نمود.