از لحاظ قدمت تاریخی و فرهنگی، استان سیستان و بلوچستان در جایگاه ممتازی قرار دارد. گواه این مطلب آثار به دست آمده از صنایع دستی شهر سوخته است. دین سبب صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان ، نمایانگر پیشینه تمدنی و تاریخی این منطقه از کشور است. در حال حاضر نیز تولیدات صنایع دستی این استان بسیار شاخص و زبانزد است. به دلیل موقعیت جغرافیایی و خشکسالی در این استان، مهمترین منبع درآمدی پس از کشاورزی و دامداری، صنایع دستی است. نکته قابل توجه در مورد صنایع دستی این استان، تنوع، زیبایی و قدمت صنایع دستی این خطه است. این ویژگی ها سبب شده صنایع دستی این منطقه، موفق به کسب افتخاراتی در سطح ملی و بین المللی شود. از بین رشته های صنایع دستی فعال در سطح استان ۴۲ اثر موفق به اخذ نشان ملی مرغوبیت کالا شده اند. همچنین چهار اثر سفال کلپورگان، خامه دوزی سیستان و سوزن دوزی بلوچستان نشان یونسکو کسب کرده اند. در حال حاضر ۲۰۰ هزار نفر نیز در زمینه تولید صنایع دستی استان فعال هستند. در ادامه برای آشنایی بیشتر به مهم ترین رشته های فعال صنایع دستی در این استان اشاره خواهیم داشت:
سوزن دوزی بلوچ
یکی از زیباترین صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان ، سوزن دوزی بلوچ نام دارد. این دوخت که با ظرافت و روشی هنرمندانه به عنوان تزئینی بر پارچه های ساده نقش می بندد، قدمتی دیرینه دارد. زنان بلوچی از این دوخت برای تزئین بخش هایی از لباس خود همچون پیش سینه، جیب، سرآستین و… استفاده می کنند. کاربرد دیگر آن در تزئین سجاده، نوار، کراوات، کمربند، کوسن، دستمال، رومیزی، پرده، سفره، اشارپ و … جلوه نمایی می کند.
این نوع دوخت در مناطق مختلف استان به گونه های مختلف انجام می شود. بهطور مثال در منطقه سراسری به صورت پریوار دوزی، در زاهدان شماره دوزی یا آسان تانکه، در زابل خامه دوزی، در محدوده شهرستان ایرانشهر و نیک شهر سوزن دوزی دوتاری، موسم، چهارتاری و… دوخته می شود.
خامه دوزی
به این رشته از صنایع دستی در لفظ محلی سفید دوزی، خامک دوزی یا خمک دوزی گفته می شود. تاریخچه این دوخت به ظهور ابریشم در منطقه سیستان برمی گردد. طبق آنچه در متون قدیمی آمده از این منطقه به عنوان مکان تولید بهترین بافته های ابریشمی و پشمی یاد شده است. علت این امر وجود باغ های فراوان درخت توت در استان سیستان و بلوچستان بوده است. در نتیجه این منطقه به یکی از بزرگترین مراکز تولید ابریشم تبدیل شده است. خامه دوزی از تلفیق الیاف ظریف ابریشم بر روی تار و پود پارچه های سیستانی پدید می آید. این نوع دوخت معمولا برای تزئین لباس، جانماز، کوسن، رومیزی و … به کار گرفته می شود.
سکه دوزی
یکی دیگر از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان ، سکه دوزی است. این نوع دوخت تزئینی پس از سوزن دوزی جایگاه ممتازی در بین صنایع دستی این منطقه دارد. پارچه های منقوش به این دوخت معمولا در جشن ها و مراسمات محلی منطقه مورد استفاده قرار می گیرد. در دوخت سکه دوزی غالبا آینه های ریز و درشت، پولک، منجوق، مروارید، سکه و … به کار می رود. یکی از متداول ترین کاربردهای این نوع دوخت در مراسم عروسی و بر روی مرکب تازه عروسان استفاده می شود. کاربرد امروزی آن به عنوان دیوارکوب در طرح های کوچک و بزرگ برای زینت بخشیدن به خانه های مدرن است.
سفالگری
آنچه سفالگری در این خطه را منحصر به فرد ساخته، قدمت بسیار و نحوه تولید آن در سیستان است. روستای کلپورگان که در ۳۰ کیلومتری شهرستان سراوان قرار دارد، در این حوزه بسیار پرقدمت است. در این روستا سفالگری به روش کاملاً سنتی انجام می گیرد. به عبارت دیگر تمام مراحل ساخت سفال با دست انجام می شود. بدین گونه که گل با دست زنان سیستانی شکل گرفته و درنهایت با سیاه قلم نقش پردازی می شود. لازم به ذکر است نقوش بر روی این سفال ها به شکل سنتی خود از قرن ها پیش حفظ شده است. این ویژگی ها سبب شده سفال کلپورگان در سطح جهانی شهرت بسیاری داشته باشد.
حصیر بافی
از دیگر رشته های کهن صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان ، حصیر بافی است. این حرفه در منطقه سیستان به خولک بافی و در منطقه بلوچستان به تگرد مشهور است. مواد اولیه خولک بافی، ساقه های نی و تگرد، برگ درختان خرمای وحشی است. در منطقه سیستان این حرفه بیشتر در شهرستان زابل و روستاهای حاشیه کوه خواجه رواج دارد. همچنین در منطقه بلوچستان، مردم شهرستان های نیک شهر، سرباز و سراوان به کار حصیر بافی اشتغال دارند.
قالی بافی
این نوع از دستبافته در استان سیستان و بلوچستان از سابقه ای طولانی برخوردار است. بافت قالی در این منطقه چند دوره تاریخی را پشت سر گذاشته است. در حال حاضر سبک بافت قالی های این استان، شامل دو نوع سنتی و مدرن است. در میان قالی های بافته شده در استان، قالی زابل بسیار شاخص و مطرح است. نقوش غالب در قالی های این منطقه شامل نقوش تجریدی و هندسی، مرغی، انسانی و … است. همچنین طرح های کلی این تولیدات عبارتند از مددخانی، بهلوری، خشتی، سلیمانی، گلدانی و…
گلیم بافی
یکی دیگر از هنرهای مثال زدنی این دیار گلیم بافی است. در سالیان دور مردم کوچ نشین منطقه از این نوع دستبافته در موارد مختلف استفاده می کردند. در میان عشایر گلیم کاربردهایی نظیر زیرانداز، پشتی، سفره آرد و نان، خورجین، کیسه های نمک و … دارد. این هنر دستی در استان، ویژگی های منحصربه فردی همچون رنگ بندی تیره و نقوش ذهنی و راه راهی دارد. همین ویژگی ها سبب شده گلیم های بافته شده در این منطقه از نمونه های مشابه در شهرهای دیگر متمایز شود.
زیور آلات سنتی
از دیگر صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان ، می توان به زیور آلات سنتی اشاره کرد. آثار به جای مانده از کوره های ذوب فلز، نمایانگر قدمت و پیشینه هنر فلزسازی در این منطقه است. آنچه از نقوش و نگاره های تزئینی در این منطقه دیده می شود، اوج ذوق و سلیقه مردم این خطه را نشان می دهد. در سیستان زیورآلات سنتی غالباً به صورت تلفیقی از هنر میناکاری، مرصع کاری، مشبک کاری، منبت کاری و کنده کاری است. از این تولیدات به عنوان گوشواره، النگو، گردنبند، سنجاق سینه و … استفاده می شود.
دیگر رشته های صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان عبارتند از گز بافی، آئینه دوزی، سفره بافی، پارچه بافی سنتی(جومه بافی)، چادر بافی، نمد مالی، صنایع دستی دریایی، پلاس بافی، کارت بافی(نوار بافی)، تسبیح سازی، پریوار دوزی، لنج سازی، خراطی و…