صنایع دستی استان خراسان شمالی از تنوع و ویژگی های منحصر به فردی برخوردار است. علت این امر را می توان وجود تنوع فرهنگی و منطقه ای در این استان دانست. در این منطقه از کشورمان به سبب زندگی قومیت های مختلفی نظیر ترکمن، بلوچ، کرد، ترک، تات و … انواع گوناگونی از رشته های صنایع دستی را شاهد هستیم. این آمیختگی فرهنگی به حدی است که گاه از تلفیق هنر قومیت های مختلف استان، هنرهای جدیدی به وجود می آید. از سوی دیگر شرایط مساعد محیطی و وجود مراتع سرسبز سبب دسترسی آسان و فراوان به مواد اولیه بافته های داری شده است. بدین جهت تولید دستبافته ها در این ناحیه از کشورمان، از دیرباز رونق بسیار داشته است. برای آشنایی بیشتر با صنایع دستی استان خراسان شمالی ، به معرفی تعدادی از آن ها خواهیم پرداخت:
قالی بافی
این رشته از صنایع دستی استان خراسان شمالی ، از رونق و اعتبار فراوان برخوردار است. در میان قالی های بافته شده توسط قومیت های مختلف استان، بافندگان ترکمنی و کردی تولیدات شاخصی را در این رشته از صنایع دستی عرضه می کنند. قالی های ترکمن و کردی با نقوش زیبا و چشم نواز خود، هرکدام ویژگی منحصر به فردی داشته و به آسانی قابل تشخیص هستند. به این صورت که بافندگان ترکمن نقوش ریز و پرکاری را در بافت قالی به کار می گیرند. بافندگان کردی نیز از رنگ های شاد و زنده در قالی های خود استفاده می کنند. لازم به ذکر است ترکمن ها و کردهای استان، به لحاظ شیوه بافت قالی تاثیر بسیاری از یکدیگر پذیرفته اند.
در میان انواع قالی های بافته شده در این منطقه، قالی و قالیچه ترکمن که توسط زنان عشایر ترکمن استان بافته می شود، بسیار مطرح و شاخص است. نقوش این نوع دستبافته داری به صورت ذهنی و انتزاعی از خلاقیت و ذوق بافنده پدید می آید. طرح های قالی ترکمن شامل یموتی، آغال، شانه ای، قاشقی، غزال گز، چهارقاب و …است. نقوش این قالی ها به صورت هندسی بوده و به عشایر ترکمن اختصاص دارد. بافت قالی های ترکمن در مناطقی نظیر سملقان، مانه، جرگلان و … بسیار رایج است.
یکی دیگر از قالی های منحصر به فرد استان خراسان شمالی قالی دورو بیرجند است. این نوع دستبافته در نتیجه تلفیق هنرهای اقوام مختلف استان ابداع شده است. برای بافت قالی دورو، دو بافنده در دو طرف دار، همزمان با هم طرح ها و نقوش مختلفی را می بافند. در بافت این قالی منحصر به فرد، نخ ابریشم به کار رفته و از هر دو طرف قالی دورو می توان استفاده کرد. نقوش رایج در بافت این نوع قالی شامل قاپ قاپی، یموت، ترنج، چهارفصل و قرچاق است.
گلیم بافی
این رشته از صنایع دستی استان خراسان شمالی ، پیشینه ای نزدیک به هفت هزار سال دارد. بافندگان محلی معمولا از نقوش و طرح های ذهنی الهام گرفته از طبیعت پیرامون خود استفاده می کنند. بافت گلیم عمدتا در مواردی نظیر پشتی، رختخواب بند، کیف زنانه، پادری، جوال، خورجین و … کاربرد دارد.
سفره کردی
بافت این نوع اثر هنری به زنان کرد عشایر خراسان جنوبی اختصاص داشته و از ارزش هنری بالایی برخوردار است. چراکه نقوش و طرح های آن برگرفته از عقاید و باورهای مردم کرد این استان است.در بافت سفره غالبا طرح هایی مانند حیوان، گیاه، نقوش هندسی و … به کار رفته است.
چاروق دوزی
از دیگر صنایع دستی استان خراسان شمالی ، می توان به چاروق دوزی اشاره کرد. چاروق نوعی کفش یا پای افزار است و از پوست حیوانات به همراه گلدوزی روی آن به وسیله نخ ابریشم دوخته می شود. سابقه استفاده از این نوع پای پوش به سالیان دراز بر می گردد و تولید آن توسط اقوام کرد و ترک این منطقه بسیار رایج بوده است.
جاجیم بافی
از ویژگی های این نوع دستبافته، داشتن ضخامت و به کاربردن نقوش راه راه و رنگی در بافت آن است. برای تولید جاجیم معمولا از پشم استفاده شده و به عنوان زیرانداز، رو تختی، پتو، کفپوش، جل اسب و … کاربرد دارد.
پلاس بافی
این رشته از صنایع دستی استان خراسان شمالی که شباهت زیادی به جاجیم و گلیم دارد، عمدتا از پشم تولید شده و در زندگی عشایر استان کاربرد فراوان دارد. ویژگی پلاس های بافته شده در استان خراسان شمالی بافت پیچ آن است که به این منطقه اختصاص دارد. از این دستبافته هنری در چادرهای عشایر و خانه های روستایی به عنوان کف پوش استفاده می شود. همچنین به دلیل خاصیت آن و جلوگیری از اثر رطوبت، گرما و سرمای زمین در بافت سیاه چادر نیز از آن استفاده می کنند.
سازهای سنتی
هنردوستی و علاقه وافر مردم استان خراسان جنوبی به موسیقی سنتی سبب پیدایش و رونق تولید سازهای سنتی در این منطقه شده است. با توجه به اینکه در اکثر جشن ها، مراسم ها و آیین های سنتی این استان موسیقی اهمیت ویژه ای داشته، بسیاری از سازهای بومی خراسان شمالی نظیر سه تار، دوتار، دایره، قشمه، کمانچه، دهل و سرنا و … به دست هنرمندان محلی تولید می شده است. در ساخت سازهای سنتی استان معمولا از چوب درختانی مانند سنجد، توت، گردو، افرا و … استفاده می شود.
زیورآلات سنتی
از دیگر صنایع دستی استان خراسان شمالی ، می توان به زیورآلات سنتی اشاره کرد. در این منطقه ساخت زیورآلات سنتی از دیرباز برای استفاده در جشن ها و مراسم عروسی، بسیار رایج بوده است. از دیرباز نزدیکی این منطقه به استان خراسان رضوی و ذخایر سنگ های قیمتی در آن، دسترسی آسان به انواع سنگ های تزئینی را مهیا کرده است. در این کار هنری که اغلب توسط قوم ترکمن استان انجام می شود، از سنگ های قیمتی نظیر طلا، نقره، فیروزه، عقیق، یشم، قلع و … استفاده شده و انواع زیورآلات سنتی و بومی تولید می گردد.
نمد مالی
در این رشته از صنایع دستی از طریق ایجاد حرارت، رطوبت و فشار بر پشم، الیاف پشمی در هم آمیخته می شود. از انواع محصولات نمدی می توان به زیر انداز، کلاه، پالتو و … اشاره کرد. این تولیدات غالبا در رنگ های کرم و قهوه ای تهیه می شود. ساخت محصولات نمدی در سطح استان در مناطقی نظیر جرگلان و راز از رونق بیشتری برخوردار است.
از دیگر صنایع دستی استان خراسان شمالی می توان به مواردی مانند رنگرزی سنتی، چوخه بافی، منبت چوب، نساجی سنتی، چادرشب بافی، کلاه کرکی، لباس ترکمن، لباس کردی، جوراب کردی و … اشاره نمود.