در استان خراسان جنوبی به واسطه شرایط خاص جغرافیایی و منطقه ای برخی از رشته های صنایع دستی نسبت به سایر استان ها فعال تر بوده و در حال حاضر بیش از ۴۰ رشته از صنایع دستی در این استان تولید می شود. یکی از ویژگی های برجسته در حوزه صنایع دستی استان خراسان جنوبی وجود قشر عشایر در این منطقه و به تبع آن تولیدات گسترده صنایع دستی توسط آنان است. در ادامه به تعدادی از رشته های صنایع دستی استان خراسان جنوبی اشاره ای خواهیم داشت:
قالی بافی
این رشته از صنایع دستی در این استان و به خصوص در شهر بیرجند سابقه ای ۱۰۰۰ ساله دارد و نوع بافت آن در این منطقه ترکی و فارسی است. این دستبافته که با مواد اولیهای نظیر ابریشم، پشم و کرک بافته می شود، دارای پرزهای بلند بوده و ازجمله مهم ترین طرح های بافته شده در قالی های این منطقه می توان به نقوشی مانند کله اسبی، ریزه ماهی، خشتی، سعدی، بته جقه، محرمات و… اشاره کرد. در حال حاضر این نوع از تولیدات داری در استان خراسان جنوبی رونق بسیار داشته و قالی های بافته شده در شهرهایی مانند درخش و مود در سطح جهان شهرت فراوانی دارد.
قالیچه های بافته شده در استان نیز که غالبا نقوشی نظیر گلدانی، جنگلی، کاجی و… دارند، دارای کاربردهایی مانند زیرانداز، پشتی، کناره و … است.
گلیم بافی
یکی از انواع دستبافته هایی که در استان خراسان جنوبی جایگاه ممتازی دارد، گلیم بافی است که بافندگان این هنر دستی مانند برخی از هنرمندان مناطق دیگر، بدون هیچ گونه نقشه خاصی و صرفا بهصورت ذهنی و انتزاعی طرح ها و نقوش سنتی و هندسی خود را که از طبیعت پیرامون خود الهام گرفته اند، بر روی قالی می بافند.
حوله بافی
یکی دیگر از رشته های صنایع دستی استان که پیشینه و قدمت دیرینهای در این منطقه دارد، حوله بافی است که افراد بومی به آن تون بافی یا تو بافی نیز می گویند. حوله بافی یکی از انواع پارچه های سنتی است که در این استان به دست هنرمندان بومی تولید می شود. از انواع دیگر پارچه های سنتی تولیدشده در این منطقه می توان به برک بافی، احرامی بافی، چادرشب، کرباس و … اشاره نمود.
سازهای سنتی
مردم استان خراسان جنوبی از دیرباز به واسطه هنردوستی و علاقه وافری که به موسیقی داشتند، به ساخت سازهای سنتی اشتغال داشته اند. ازجمله سازهای تولیدشده در منطقه می توان به انواع تار، دو تار، سه تار، سنتور، نی، دف و … اشاره نمود.
چلنگری
چلنگری یا آهنگری سنتی به ساخت انواع محصولات فلزی سبک نظیر زنگوله چهارپایان، نعل، چکش، میخ طویله و … گفته می شود و در حال حاضر این حرفه در مناطق روستایی این استان فعال است.
خراطی سنتی
در استان خراسان جنوبی که دسترسی آسان و فراوان به مواد اولیه ای نظیر چوب وجود دارد، ساخت مصنوعات چوبی و خراطی سنتی رونق و رواج بیشتری دارد. در این حرفه هنری بهوسیله نازک کاری بر چوب نقوش و طرح های زیبایی بر روی سطح چوب حک می شود و غالبا در ساخت نی، قلیان، انواع پایه های میز، صندلی و مبل و … از این هنر دستی استفاده می شود.
دواتگری سنتی
یکی دیگر از رشته های مطرح در سطح استان دواتگری سنتی یا مس چکشی و یا در اصطلاح عامیانه مسگری است که در این حرفه از طریق چکش کاری ورقه مس یا شمش تولیداتی نظیر انواع ظروف، دیگ های مسی، ملاقه و کفگیر، آفتابه و لگن و… ساخته می شود.
ترکه بافی
در این هنر دستی از مواد اولیه ای مانند شاخه های باریک و نازک درختان و درختچه ها وسایل کاربردی نظیر انواع سبد، ظروف و … ساخته می شود.
حصیربافی
این رشته از صنایع دستی که در اصطلاح محلی به بوریابافی یا پخل بافی نیز مشهور است، در استان خراسان جنوبی قدمتی دیرینه دارد. مردم استان خراسان جنوبی و بهخصوص شهر بیرجند از الیاف ساقه گندم و برگ درختان خرما استفاده کرده و انواع وسایل حصیری مانند زنبیل، کلاه، سبد، زیرانداز و … را می بافند. این حرفه هنری در مناطق همچون نهبندان و طبس از رونق بیشتری برخوردار است.
رودوزی های سنتی
یکی دیگر از رشته های فعال صنایع دستی در این منطقه رودوزی سنتی است که غالبا به دست زنان و دختران هنرمند استان انجام می شود. در این هنر دستی بر روی سطح پارچه بهوسیله نخ هایی از جنس ابریشم، پنبه ای، فلز، سنگ های تزئینی و… انواع طرح های سنتی نقش می بندد و جلوه ای زیبا به خود می گیرد. از انواع رودوزی های سنتی که در حال حاضر در استان فعال است، می توان به ابریشم دوزی، آجیده دوزی، سُکمه دوزی، ملیله دوزی، سنگ دوزی، آینه دوزی، پیله دوزی، مغزی دوزی، خامه دوزی، چهل تکه دوزی، نَقَده دوزی، ژوردوزی، سِکه دوزی، بخارادوزی، زَغَره دوزی، برودَری دوزی و … اشاره کرد.
از دیگر صنایع دستی فعال در سطح استان می توان به رشته هایی نظیر سیاه حجاری سنتی، چادربافی، جاجیم بافی، قَلَم زنی، نَمَدمالی سنتی، پَلاس بافی، سفره بافی، سفالگری سنتی و … اشاره نمود.
طبق گفته مسئولین صنایع دستی استان خراسان جنوبی نزدیک به یک چهارم از تولیدات صنایع دستی استان متعلق به قشر عشایر استان است و این امر زمینه مناسبی را برای توسعه فعالیت هنرمندان صنایع دستی فراهم می کند. امید است مسئولین و هنرمندان صنایع دستی استان با به کارگیری ظرفیت های فراوان فرهنگی و اقتصادی در حوزه صنایع دستی استان بتوانند در جهت پیشرفت و توسعه استان گام بردارند.