صنایع دستی استان آذربایجان شرقی دارای پیشینه ای غنی از فرهنگ و هنر و تمدن بوده و هنرمندان این استان از سالیان دور با بکارگیری ذوق و هنر خود در قالب صنایع دستی بی بدیل، نقش پررنگی را در حفظ آثار هنری و صنایع دستی به خوبی ایفا کرده اند. در میان صنایع دستی این استان قالی بافی در جایگاه ممتازی قرار گرفته است، به گونه ای که در صادرات غیرنفتی کشور همواره حائز رتبه بالایی بوده است.
قالی بافی
منطقه آذربایجان شرقی در رشته قالی بافی نه تنها در ایران بلکه در عرصه بین الملل همواره جایگاهی ستودنی داشته و دارد. آنچه از بررسی تاریخچه صنعت قالی در ایران به دست می آید، نشان از قدمت تاریخی این رشته در سالیان دور دارد، به گونه ای که در قرن سوم هجری از منطقه آذربایجان به عنوان بزرگ ترین مرکز بافت قالی و زیلو یاد شده و آثار باقیمانده از آن روزگار گواه آن است که این رشته هنری در دوره تیموریان و بعد از آن در زمان حکومت صفویان به اوج خود رسید. همچنین در این دوره طرح های هنرمندانه ای از قبیل گل و بوته، ترنج و لچک، حیوانات، طرح سجاده ای و از همه مهمتر نقش گل شاه عباسی رواج بسیار یافت.
در بین شهرهای استان، قالی بافی در شهر تبریز به ظرافت و زیبایی و کیفیت مثال زدنی شهره است و این شهر از زمان حکومت مغول ها در ایران از مراکز عمده قالی بافی و همچنین در حوزه دادوستد قالی از جایگاه والایی برخوردار بوده است. همچنین در عصر صفویان نیز قالی های ارزشمند و نفیسی در این خطه توسط زنان و مردان هنرمند تبریزی بافته شده است.
در عصر حاضر نیز یکی از مراکز اصلی و مطرح در حوزه بافت قالی شهر هنرپرور تبریز است و به واسطه این پیشینه تاریخی، شورای جهانی صنایع دستی (wcc)، پس از بررسی های تخصصی و حضور کارشناسان بین المللی در ایران، شهر تبریز را به عنوان شهر جهانی فرش دستباف اعلام نموده و به ثبت جهانی رساندند و بدین گونه یکی از افتخارات هنری و ارزشمند این شهر در عرصه بین المللی رقم خورد.
گلیم بافی
گلیم بافی در استان آذربایجان شرقی یکی از صنایع دستی مطرح در این خطه است و در میان انواع گلیم بافته شده در این استان گلیم شاهسون زبانزد است. به علت اینکه معمول ترین کف پوش شاهسون ها گلیم است، غالب گلیم های این استان توسط شاهسون ها بافته می شود. ویژگی خاص این نوع گلیم طرح های بزرگ و برجسته آن است. در میان این طایفه، شاهسون های منطقه میانه و هشترود با وجود تشابهات فرهنگی بسیار، گلیم های متفاوتی می بافند و معمولا اندازه گلیم های شاهسون میانه از گلیم های شاهسون هشترود بزرگتر است.
همچنین در استان آذربایجان شرقی گلیم های ساده (دورو) و گلیم های سوماک (ورنی ) نیز بافته می شوند که تفاوت آنها در مواد اولیه بکار رفته در بافت گلیم ها و طرح ها و نقوش بافته شده آن است.
ویژگی مهم گلیم های بافته شده در این استان این است که هنرمندان قالیباف این منطقه بدون استفاده از نقشه و بر مبنای طرح های ذهنی خود به بافت گلیم می پردازند.
چاپ های سنتی
یکی دیگر از آثار هنری این استان چاپ کلاقه ای یا باتیک است که در شهر تبریز و اسکو این رشته از صنایع دستی فعال بوده و در این حرفه تمامی طرح ها و نقوش با استفاده از واکس و عملیات رنگرزی بر روی پارچه جلوه نمایی می کنند.
رودوزی ها و بافتنی ها
یکی از صنایع دستی برجسته در این استان سوزن دوزی است که در شهرستان ممقان این نوع از رودوزی جایگاه ویژه ای دارد و به هنر ممقان دوزی نیز مشهور است. در این رشته از صنایع دستی زمینه اصلی پارچه را با بخیه می پوشانند و زمینه تازه ای از رنگ و نقش پدید می آورند.
سفالگری و سرامیک سازی
پیشینه این حرفه هنری به شهرستان زنور بر میگردد و مواد اولیه در ساخت سفال ها خاک سفید بومی منطقه است. در حال حاضر در شهر تبریز به شیوه کاملا سنتی تولید سفال انجام می شود و ظروف کاربردی مانند فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری و … به دست هنرمندان این منطقه ساخته می شود.
قلمزنی روی مس
یکی دیگر از صنایع دستی شهر تبریز قلمزنی است. این رشته از صنایع دستی به ایجاد خطوط و نقوش زیبا بر اشیای فلزی مانند طلا، نقره، مس، برنج و… با قلم مخصوص به وسیله ضربه چکش اطلاق می گردد.
کفش دوزی
یکی از صنایع دستی مشهور و زبانزد شهر تبریز صنعت چرم و کفش دوزی است که در سطح کشور و در عرصه بین المللی رتبه ممتازی دارد. انواع مختلفی از کفش های دست ساز که در تبریز ساخته می شد عبارتند از گیوه، نعلین، اروسی، سگکی، صندل، قندره و دهان دولچه ای.
نگارگری
پیشینه نگارگری در شهر تبریز به مهاجرت هنرمندانی همچون استاد بهزاد و سایر نگارگران برجسته به این شهر تاریخی مربوط می شود و بعد از این اتفاق تحول عظیمی در مکتب نگارگری اتفاق افتاد و بدین ترتیب مکتب تبریز در نگارگری به وجود آمد.
از سایر صنایع دستی استان آذربایجان شرقی می توان به معرق کاری، کنده کاری، نمدمالی، گیوه دوزی، چاروق دوزی، سبدبافی، نقره سازی، منبت کاری و… اشاره کرد.
در مجموع ظرفیت های فراوان اقتصادی و فرهنگی در حوزه صنایع دستی در استان آذربایجان شرقی می تواند در توسعه اقتصادی و فرهنگی این استان نقش بسزایی داشته باشد. با توجه به اینکه شهر تبریز به عنوان شهر جهانی فرش دستباف از سوی شورای جهانی صنایع دستی نیز به ثبت رسیده و همین امر می تواند نویدبخش پیشرفت وسیعی در حوزه فرهنگ و اقتصاد در این استان باشد.