یکی از مهم ترین دستاوردهایی که صنایع دستی می تواند برای کشورهای درحال توسعه به ارمغان آورد، رویش و توسعه اقتصادی است. توسعه اقتصادی گام نخست برای دستیابی به سایر ابعاد توسعه نظیر توسعه اجتماعی و فرهنگی است. رشد اقتصادی بهعنوان نخستین هدف کشورهای درحال توسعه که دارای صنایع دستی نیز هستند، موردتوجه قرار دارد. در زیر تاثیرات مهم صنایع دستی در توسعه اقتصادی مورد بررسی قرار می گیرد:
نقش صنایع دستی در اشتغالزایی و رفع معضل بیکاری
برای اقتصاد جوامع درحال توسعه ای مانند ایران مهم ترین چالش ایجاد فرصت های شغلی برای جمعیت جوان است. یکی از آنان توسعه اقتصادی با تکیه بر امکانات درونی، مانند صنایع دستی است که در کشور ما ریشه های عمیق و استوار در آداب و رسوم، سنت ها و درمجموع در فرهنگ مردمی ما دارد. صنایع دستی به عنوان صنعتی کاملاً بومی و غیر وابسته که مواد اولیه آن به راحتی در داخل کشور قابل تامین است نیاز به سرمایه گذاری زیادی نداشته و به همین دلایل دارای ارزش افزوده ای بالا است (یاوری، ۱۳۷۳). همچنین وجود تکنیک های ساده و آموزش راحت آن و نیز هماهنگی فرهنگ تولید آن با فرهنگ اصیل مردمی، آن را به صنعتی مناسب جهت اشتغال زایی بدل کرده است.
در ایران که با تنگنای سرمایه گذاری های کلان و بحران بیکاری مواجه است، توسعه صنایع دستی با سرمایه گذاری اندک، راهگشایی برای ایجاد فرصت های شغلی مناسب و درآمدزاست. قابلیت استقرار صنایع دستی در شهر و روستا و در محیط های کوچک خانگی نه تنها می تواند آن را به عنوان شغلی مستقل و منبع درآمدی برای نیروی کار درآورد، بلکه در روستاها بهعنوان شغلی جانبی در فاصله زمانی میان کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی، درآمد مکملی را برای روستاییان تامین می کند. این امر به رونق کشاورزی و دام پروری نیز کمک می کند.
امروزه به تجربه ثابت شده است که ایجاد امکانات رفاهی مانند آب، برق، گاز، تسهیلات آموزشی و بهداشتی بهتنهایی نمی تواند سبب ماندن روستاییان در روستاها شود، بلکه عامل مهم آباد ماندن روستاها ایجاد شغل و درامد پایدار برای ماه های بیکاری آن هاست، به ویژه که امروزه با ورود ماشین آلات پیشرفته به عرصه کشاورزی، نیاز کمتری به نیروی انسانی نسبت به گذشته احساس می شود و این امر به نوبه خود سبب بیکاری بیشتر روستاییان شده و اسباب مهاجرت به شهرها و به دنبال آن ایجاد معضلات جدیدی را فراهم می آورد.
صنایع دستی می تواند در مناطق روستایی کشور و در نقاطی که فعالیت های کشاورزی کار اصلی و عمده مردم را تشکیل می دهد و نیز در مناطق عشایری که دامداری شغل اصلی و رایج است بهعنوان فعالیتی دائمی و فصلی مطرح شود. در شهرها نیز می تواند بهعنوان کار دائم و غیر دائم گسترش یابد. ایجاد کارگاه های تولید صنایع دستی بهصورت کارگاهی برای بسیاری از شهرنشینان می تواند ایجاد حرفه نماید (همان).
گسترش صنایع دستی و استفاده از آن بهعنوان عامل ایجاد شغل و درامد در روستاها از اهمیت بالایی برخوردار است، چراکه ماندن در روستا یعنی تولید، رشد و شکوفایی و آمدن روستاییان به شهر به مفهوم مصرف و کاهش تولید است که این امر وابستگی بیشتر به واردات محصولات کشاورزی و تضعیف روزافزون کشاورزی داخلی و صنایع وابسته به آن را همراه خواهد داشت.
در میان تعداد زیاد رشته های صنایع دستی کمتر صنعتی را می توان یافت که امکان ایجاد و رشد و توسعه در روستاها را نداشته باشد، چراکه درواقع اساس و منشا بسیاری از آنها همین روستاها بوده است، از اینرو امروزه برخی از کشورهای درحال توسعه نظیر هند، اندونزی، چین، نپال و تایلند با قائل شدن نقش لازم برای صنایع دستی روستایی خود در برنامه ریزی های کلان توسعه اقتصادی با پیشرفت چشمگیری روبرو بوده اند و همه ساله از تولید و فروش خارجی صنایع دستی خود به درامد ارزی قابل توجهی دست می یابند. نمونه بارز آن صنایع دستی کشورهایی نظیر چین و تایلند است که امروزه در بسیاری از شهرهای بزرگ ایران، فروشگاه های بسیاری به فروش آنها اختصاص یافته است و اگر این روند همین گونه ادامه یابد، بهزودی شاهد از میان رفتن بیش از پیش صنایع دستی ایرانی در بازارهای خارجی و داخلی خواهیم بود و این به معنی افزایش روند بیکاری است و سدی بزرگ را در راه توسعه اقتصادی ایجاد خواهد کرد.
نقش صنایع دستی در افزایش درآمد سرانه
امروزه در بین کشورهای مختلف تلاش برای ازدیاد درآمد سرانه بهصورت رقابتی پایان ناپذیر درآمده است و چنین به نظر می رسد که اگر کشورهای جهان سوم بتوانند همین فاصله و شکاف کنونی ایجادشده بین خود و کشورهای پیشرفته را حفظ کنند، در برنامه های خود بسیار موفق بودهاند. از اینرو تردیدی نیست که هر عاملی که به افزایش درآمد سرانه کشورهای درحالتوسعه کمک کند درخور اهمیت است و صنایع دستی به دلیل مزایای ذکرشده، همانند تاثیر فوقالعاده در اشتغال زایی، سادگی تکنیک و قابلیت توسعه در شهر و روستا بهعنوان وسیله ای ارزشمند در راه رسیدن به درآمد سرانه بالا قابل توجه است. خوشبختانه با توسعه راه های ارتباطی و شبکه حملونقل در ایران امکان دسترسی آسان روستاییان به شهرها بیش از گذشته بوده و با صرف کمترین هزینه و در کوتاه ترین مدت می توانند فرآورده های خود را به خریداران شهری عرضه کنند(همان)
نقش صنایع دستی در تولید ملی
ازآنجاکه صنایع دستی متکی به منابع داخلی است، بهطورمعمول بیش از ۹۰% ارزش داده ها در این رشته ها را – که بیشتر شامل نیروی کار، مواد اولیه مصرفی و ابزار کار است – می توان در داخل کشور فراهم کرد.
طبعاً هرگونه افزایش و میزان تولید و فروش فرآورده های دستی اثر مستقیمی در ازدیاد تولید ناخالص ملی دارد. امروزه برخی از کشورهای درحالتوسعه صاحب صنایع دستی بهجای صدور مواد خام مانند چوب، پنبه، پشم، پوست و دیگر مواد، تلاش می کنند که آنها را به محصولاتی تبدیل کنند که در تولید آن مهارت دارند و فرآورده های تولیدشده را که دارای ارزشافزوده بالاست به کشورهای دیگر، بهویژه کشورهای پیشرفته، عرضه کنند. بخش صنایع دستی از طریق دستیابی به ارز خارجی، ایجاد شغل و رشد اقتصادی پایدار میتوان تاثیر اساسی بر اقتصاد ملی داشته باشد، پولی که برای صنایع دستی خرج می شود بلافاصله و مستقیم در جامعه محلی گسترده می گردد. این فرصتی است برای جایگزین کردن واردات از کشورهای دیگر که بازار را احاطه کرده اند، اما نماینده فرهنگ بومی آن کشور نیستند و عموماً کمکی به اقتصاد آن نمی کنند. در پس میزان فروش صنایع دستی و افراد درگیر این کار، این عده را نیز باید بهحساب آورد:
- الف) همه کسانی که در تهیه مواد خام و تجهیزات لازم برای تولید دخالت دارند
- ب) همه آن هایی که وظیفه حمل و نقل و انبارداری صنایع دستی را بر عهده می گیرند
- ج) همهکسانی که مسئولیت فروش اعم از عمده فروشی یا خرده فروشی را انجام می دهند[…]
نقش صنایع دستی در توسعه صادرات
ازجمله شاخص های کشورهای توسعه نیافته، اقتصاد تک محصولی و یا اتکا به چند قلم محصول اندک صادراتی است. در ضمن اکثر این کشورها بیشتر صادرکننده مواد خامی نظیر نفت، پشم، پنبه و مس و اقلامی نظیر این ها هستند. متاسفانه تجربه به دست آمده از بازرگانی بین المللی نشان داده است، حتی با اندکی کاهش در بهای جهانی این مواد، یکباره حیات اقتصادی آنها تهدید شده و گاه رو به نابودی می رود. از طرفی بنیان اقتصادی کشورهای درحالتوسعه بهگونه ای است که برای اجرای برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی و حتی در مواردی برای حداقل تامین نیازهای خود به ارز احتیاج دارند و این امر در گرو امکان صدور مواد اولیه و محصولاتشان به خارج است؛ بنابراین توسعه صادرات بر پایه صنایع دستی علاوه بر ارزآوری می تواند برای موارد بحرانی در این کشورها راهگشا باشد.
در سال های اخیر صدور کالاهای صنایع دستی نه تنها از سوی کشورهای جهان سوم بلکه از سوی کشورهای پیشرفته نیز موردتوجه قرار گرفته، بهویژه کشورهای مهد صنایع دستی می کوشند تا با اتخاذ تدابیر حمایتی و سیاست های تشویقی موجبات رشد و توسعه صنایع دستی را بهعنوان یکی از اقلام مهم صادراتی به دست آوردند (یاوری، ۱۳۷۳)
صنایع دستی و مشارکت اقتصادی زنان
ارزش کار زنان روستایی و شهری چه در کشورهای توسعه یافته و چه در کشورهای درحال توسعه همواره از بعد تاریخی مورد غفلت قرارگرفته است، در این راستا فعالیت هایی که از سوی زنان در بازارهای محلی ونیز در خانه داری انجام می گیرد در اندازه گیری فعالیت های اقتصادی کشورها نادیده گرفته می شود؛ اما مطالعات نشان می دهد که زنان مولدانی فعال بوده و در فرایند توسعه و ایجاد ثروت در جهان سهم مهمی دارند، بخصوص زنان روستایی در کشورهای درحال توسعه در پایداری نظام اقتصادی نقشی اساسی را ایفا می کنند. همچنین مطالعات نشان می دهد که مشارکت زنان در تولیدات صنایع دستی بیشتر از فعالیت آن ها در تولید محصولات غذایی بوده و اغلب بین ۷۵ تا ۸۰% افراد شاغل در بخش صنایع دستی را زنان تشکیل می دهند. افزایش حضور زنان در تولید صنایع دستی سبب افزایش درآمد خانوار، بالا رفتن رفاه خانوار، کاهش فشار مالی بر سرپرست خانواده و ایجاد امنیت اقتصادی می شود (ابهری، ۱۳۸۰). کار در مراکز خرید صنایع دستی تولید صنایع دستی برای فروش محلی و خارجی به ابزاری مهم برای توانمند کردن اجتماعی و اقتصادی زنان تبدیل شده است. این موضوع به آنها کمک می کند تا خود را از نقش های دون پایه در اکثر مناطق سنتی رها کرده و در روابط گردشگران و ساکنان تساوی ایجاد کنند (تیموتی، ۱۳۸۸).
پی نوشت ها
- یاوری، حسین (۱۳۷۳)، صنایع دستی و رشد و توسعه درون زا، تعاون، شماره ۳۶، ص ۵۱-۴۸
- ابهری، مجید (۱۳۸۰)، عمل و عوامل بروز آسیب های اجتماعی و راهکارهای مبارزه با آن، نشر پشوتن، تهران.
- تیموتی، دالن جی (۱۳۸۸)، جامعه شناسی مصرف (توریسم و خرید)، ترجمه علی اصغر سعیدی و محمد حسین آبادی، نشر جامعه شناسان، تهران
- منبع تصویر مقاله: خبرگزاری مهر
منبع:
کتاب صنایع دستی و گردشگری، نشر چهارباغ، ۱۳۹۱
نویسنده – گردآورنده:
شادی فروغی