پیشینه و سابقه تمدنی استان زنجان بیانگر آن است که خاستگاه بسیاری از رشته های صنایع دستی بوده است. در طول زمان با مهاجرت هنرمندان رشته های مختلف صنایع دستی، این هنرها به شهرهای دیگر انتقال یافته است. باوجود تمام تحولات تاریخی و فرهنگی، صنایع دستی استان زنجان همچنان سرآمد و مطرح است. در ادامه به معرفی تعدادی از مهم ترین رشته های صنایع دستی این منطقه خواهیم پرداخت:
ملیله کاری
یکی از پر سابقه ترین رشته های صنایع دستی استان زنجان ، ملیله کاری است. بر طبق مطالعات تاریخی، در میان صنایع کهن این منطقه، فلزکاری جایگاه ویژه ای دارد. بدین جهت ملیله کاری نیز که از زیرشاخه های فلزکاری است، رواج بسیار داشته است. پیشینه این اثر هنری در استان زنجان به سده دهم هجری بازمی گردد. تعدادی از مستشرقین اروپایی در سفر خود به این منطقه از رونق ملیله کاری بسیار یاد کرده اند. بر اساس آثار باقی مانده از گذشته، می توان گفت این رشته در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسیده است. در اواخر دوره فتحعلی شاه شخصی به نام حاج اسدالله، با ابداع جدیدی در ملیله، سبک خاصی را آغاز کرد.
تا قبل از حکومت پهلوی، ملیله کاری تنها در این منطقه رایج بوده است. در این دوره مهم ترین تولیدات ملیله شامل جعبه جواهرات، سرویس های چای خوری و شربت خوری و… بوده است. در زمان حکومت پهلوی اول، تعدادی از استادکاران این حرفه به شهرهای دیگر نظیر تهران و اصفهان مهاجرت کردند. پس از این ملیله کاری در شهرهای دیگر نیز رونق یافت. البته در دهه های اخیر، هنرمندان زنجانی توانستند محصولات متنوع تری در این زمینه تولید کنند.
از نقوش رایج در ملیله کاری می توان به برگ فرنگ، تابیده، دندانه، جقه یا بته ترمه، پیچ و… اشاره کرد. همچنین انواع تولیدات این حرفه شامل شکلات خوری، بشقاب، جاسیگاری، قاب عکس، گل سینه، گوشواره و … می شود.
چاقو سازی
تاریخ شناسان معتقدند استان زنجان یکی از شهرهای مهم صنعتی کشور در گذشته بوده است. بر طبق شواهد تاریخی، استان زنجان به دلیل موقعیت سوق الجیشی، در جنگ های تاریخی کشورمان نقش موثری داشته است. به این دلیل صنعت اسلحه سازی و چاقو سازی در این منطقه، قدمتی دیرینه دارد. سابقه فعالیت این دو حرفه تقریبا به سده دهم هجری برمی گردد. در طول زمان با ورود سلاح گرم به بازار، به تدریج کارگاه های اسلحه سازی در استان زنجان از بین رفت. پس از این دوره، تنها صنعت چاقوسازی همچنان باقی مانده است. این صنعت در دوره حکومت صفویه و پس از آن به اوج شکوفایی و رونق خود می رسد.
در حال حاضر تولیدات چاقوسازی در استان زنجان، توامان جنبه زینتی و نیز مصرفی و کاربردی دارد. انواع چاقوهای تولیدشده در این منطقه شامل چاقوی ساده، ضامن دار، چاقوی میوه خوری، چاقوهای مرکب، کاردهای شکاری، کارد های قمه ای، کارد های کمری، کاردهای آشپزی و قلم تراش می شود. مشخصه چاقوهای زنجان ظرافت، تناسب، تنوع و قدرت برش آن ها است. لازم به ذکر است حرفه چاقوسازی به نیروی جسمانی زیادی نیاز دارد. بدین جهت اغلب هنرمندان این رشته جوان هستند و استادکاران قدیمی تنها به آموزش این حرفه می پردازند.
مسگری
این رشته از صنایع دستی استان زنجان نیز از پیشینه و سابقه ای طولانی برخوردار است. به دلیل نزدیکی استان زنجان به معادن بزرگ مس، تولیدات مسی در این منطقه رواج بسیار داشته است. مستندات تاریخی نشان می دهد در شمال و مرکز ایران، فلزکاری قدمتی دیرینه دارد. در حال حاضر بقایای بیش از ۵۰۰ مسگر خانه در استان زنجان وجود دارد. متاسفانه در دو دهه اخیر به دلیل تغییر شرایط فرهنگی و اجتماعی، رونق تولیدات مسی با افول شدیدی روبرو بوده است. در دوران رونق مسگری، هنرمندان زنجانی انواع محصولات مسی مانند آفتابه، تیان، طشت، تونگ و … را تولید می کردند.
چاروق دوزی
یکی دیگر از صنایع دستی استان زنجان چاروق دوزی است. چاروق نوعی پای افزار سنتی است و پیشینه آن به دوران حکومت ساسانیان بازمی گردد. این رشته هنری ابتدا در شهر سلطانیه ابداع شده و سپس به مناطق دیگر ازجمله شهر زنجان منتقل شده است. کاربرد امروزی چاروق با کاربرد آن درگذشته به کلی متفاوت است. درگذشته اغلب چوپانان از این نوع پای پوش استفاده می کرده اند. چاروق های قدیمی معمولا بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا گره می خورده است. همچنین در تولید این پای پوش سنتی از چرم خام استفاده می شد. تقریبا از ۳۰ سال پیش روش تولید این نوع پای افزار تغییر اساسی کرده و جنبه زینتی به خود گرفت. امروزه چاروق بیشتر توسط زنان و برای راه رفتن روی قالی استفاده می شود. نوع امروزی این پای پوش دارای پاشنه بوده و تنها کف آن از جنس چرم است. همچنین رویه چاروق امروزی از نخ های ابریشم و گلابتون، به صورت تزئینی بافته می شود. این نوع از پای پوش برای اولین بار توسط یکی از استادان چاروق ساز به نام اصغر خطیبی دوخته شد. یکی دیگر از هنرمندان مشهور و صاحب سبک در این حرفه استاد مرد علی حیدری است.
از دیگر رشته های صنایع دستی استان زنجان می توان به قالی بافی، گلیم بافی، جاجیم بافی، گیوه دوزی، رنگرزی، صنایع شیشه، سفالگری، حکاکی روی مس، منبت کاری، سبد بافی، نمد مالی، منجوق دوزی، گلدوزی و … اشاره کرد.