صنایع دستی استان تهران مانند سایر استانهای کشور در مناطق روستایی رونق فراوان داشته و دارد؛ اما ویژگی مهم صنایع دستی این منطقه تنوع بسیار رشته های آن است و این امر به دلیل مهاجرت بسیاری از اقوام از سراسر کشور به این استان بوده است. به غیر از چند رشته محدود از آن، غالب صنایع دستی این ناحیه به صورت بومی و متعلق به استان نبوده و غالبا با مهاجرت هنرمندان رشته های مختلف، به استان تهران آورده شده است.
به طورکلی صنایع دستی در استان تهران توسط سه قشر شهری، روستایی و عشایر تولید می شده و عشایر استان تهران، غالبا عشایر شاهسون، قشقایی و لر هستند که در دهه های گذشته به این استان مهاجرت نموده و در تولید صنایع دستی این منطقه نقش بسزایی داشته اند. در میان صنایع دستی استان تهران تعدادی از رشته ها پیشینه و قدمت طولانی در این استان داشته و هنرمندان بومی به این حرفه ها اشتغال داشته اند. در ادامه به معرفی تعدادی از صنایع دستی مطرح در سطح استان تهران خواهیم پرداخت:
سفالگری
ویژگی های منطقه ای و محیطی در استان تهران عامل اصلی رشد این حرفه و رونق تولیدات آن بوده است. به همین دلیل استان تهران پیشینه ای طولانی در این رشته از صنایع دستی را داراست. وجود خاک رس مرغوب و باکیفیت در بخش جنوبی سلسله کوه های البرز و قسمت های جلگه ای مانند ری و ورامین سبب شده سفالگری در این منطقه از دیرباز توسط بسیاری از هنرمندان بومی از رونق فراوانی برخوردار باشد.
از ویژگیهای منحصربهفرد تولیدات سفالگری استان تهران شفافیت و مرغوبیت آن است که به کیفیت خاک رس منطقه مربوط می شود و سفال های بومی استان تهران به هیچ عنوان نیازی به لعاب و جلا ندارد.
شیشه گری
یکی دیگر از صنایع دستی مطرح و شاخص در سطح استان، هنر شیشه گری یا آبگینه است که با مهارت خاص و ویژه ای توسط هنرمندان این منطقه، فرآورده های شیشه ای زیبایی تولید می شود. هنرمند شیشه گر برای تولید محصولات خود نیازمند چندین فن و مهارت است که اغلب شامل همجوشی شیشه، معرق شیشه، فوت گری شیشه و… می گردد. طبق آمار اعلام شده در خصوص تعداد کارگاه های فعال شیشه گری در سطح استان، تعداد ۶۵ کارگاه شناسایی شده که تولیدات فراوانی در زمینه شیشه گری را سالانه عرضه می کنند و این محصولات طرفداران بسیاری از داخل و خارج از کشور دارد.
قالی بافی
یکی دیگر از ویژگی های منطقه ای استان تهران، شرایط مساعد محیطی برای فعالیت های دامداری است. بهطور مثال شهرستان فیروزکوه را می توان یکی از مراکز اصلی تولید پشم نام برد و به تبع آن تولید محصولات داری از قبیل گلیم، قالی، جاجیم و … از رونق بیشتری برخوردار است.
در حال حاضر بافت قالی در مناطق روستایی استان تهران رواج داشته و در مناطقی نظیر دماوند و شمیرانات بهعنوان منبع دوم درآمد خانواده های روستایی و عشایری محسوب می شود. هنرمندان قالیباف استان تهران غالبا از گره فارسی در بافت خود استفاده می کنند، اما در سال های اخیر قالیبافانی که به این حوزه وارد شده اند گره ترکی را در قالی های خود به کار می برند که این گره در قالی های آذربایجانی، همدانی و ترکمنی به چشم می خورد. همچنین در شهر تهران نیز تعداد بسیاری از هنرمندان قالیباف در قالب کارهای هنری نظیر تابلوبافی، چهره بافی، بافت قالیچه و … به این حرفه ارزشمند اشتغال دارند.
جاجیم بافی
همان طور که اشاره شد به دلیل تولید پشم فراوان در مناطقی از استان تهران، بافت تولیداتی نظیر جاجیم و گلیم از رونق بیشتری برخوردار است. در میان مناطق مختلف استان، بافت جاجیم در شهرستان فیروزکوه معروفیت بیشتری را داشته و علت آن کیفیت و مرغوبیت پشم های تولیدشده در این شهرستان است. همچنین جاجیم های بافته شده در این منطقه به جاجیم های مازندران و آلاشت شباهت بسیاری داشته و تفاوت آن ها به اندازه جاجیم ها برمی گردد. لازم به ذکر است علت این شباهت نزدیکی منطقه فیروزکوه به این دو ناحیه است.
گلیم بافی
دیگر رشته فعال صنایع دستی در استان تهران گلیم بافی است که در این منطقه غالبا به صورت های نقش دار و مخطط بافته می شود. این هنر دستی در استان سابقه ای دیرینه داشته و متاسفانه امروزه رونق و اعتبار گذشته خود را از دست داده است.
چادرشب بافی
در میان صنایع دستی متنوع و شاخص استان تهران، چادرشب بافی بیشترین قدمت و سابقه را دارا بوده و غالبا به دست زنان و دختران روستایی برای مصارف گوناگون بافته می شود. در این حرفه از دستگاه های چوبی ساده تولیدات ارزشمندی با طرح ها و نقوش پیچازی و راه راه و در قالب رنگ های قرمز، بنفش، زرد، سبز، نیلی، نارنجی و… بافته می شود.
نمدمالی
نمدمالی دیگر رشته صنایع دستی است که قدمت و پیشینه ای طولانی داشته و در گذشته در مناطقی نظیر ورامین، طالقان و … از رونق خوبی برخوردار بوده است. متاسفانه این رشته هنری به دلایلی مانند دشواری کار، عدم وجود تقاضای کافی و افزایش قیمت مواد اولیه رواج گذشته را ندارد و هم اکنون تنها در توابع شهرستان های ورامین و طالقان و نیز توسط عشایر اسکان یافته در منطقه شمیرانات نمد تولید می گردد.
معرق سنگ
در این رشته هنری از تلفیق و کنار هم قرار دادن تکه های رنگی و بریده شده سنگ، نقوش زیبا و چشم نوازی بر روی سطح موردنظر پدید می آید.
معرق شیشه
این کار هنری عبارت است از تزئین پنجره ساختمان ها به کمک میله های فلزی یا چوبی که درنهایت نقوشی به صورت هندسی بر روی پنجره منازل به وجود می آید.
ساخت احجام سنگی
در این حرفه از طریق تراشیدن سنگ، مجسمه های زیبا و نیز ظروف کاربردی خلق می شود.
از دیگر رشته های فعال صنایع دستی در سطح استان می توان به مواردی نظیر همجوشی شیشه، ساخت مصنوعات چرمی، مصنوعات چوبی، خاتم کاری، سبدبافی، حصیربافی، قلمزنی روی مس و برنج، خراطی، رودوزی، زیلوبافی، نقاشی روی چرم، تراش و نقاشی روی شیشه و … اشاره نمود.
همانطور که پیش از این اشاره شد تنوع صنایع دستی در سطح استان به دلیل مهاجرت اقوام مختلف از سراسر کشور فرصت ارزشمندی را در پیش روی این استان قرار داده تا با بهره برداری از این فرصت و ظرفیت گسترده، زمینه پیشرفت اقتصادی و فرهنگی و به ویژه ایجاد اشتغال بیش از پیش در سطح استان، مهیا گردد.