معماری ایرانی از دیرباز جایگاه و موقعیت ممتازی در سطح جهان داشته است. یکی از جلوه های زیبای این هنر را می توان در پنجره های مشبک و رنگین ارسی ، مشاهده کرد. این در و پنجره ها که هم اکنون در بسیاری از خانه های قدیمی دیده می شود، قدمتی چند صد ساله در کشور دارد.
ارسی در واقع به نوعی از در و پنجره مشبک اطلاق می شود که به جای گشتن روی پاشنه گرد، بالا می رود و در جایی که برای آن در نظر گرفته شده، قرار می گیرد. این در و پنجره های مشبک که منقوش به طرح های هندسی هستند، با شیشه های رنگی آراسته شده و جلوه ای زیبا به خود می گیرد. به کار بردن شیشه های رنگی در مشبک چوب ارسی ، سبب می شده در هنگام روز و تابیدن نور آفتاب به این پنجره ها، ترکیبی از رنگ های زیبا و چشم نواز در فضای اتاق به وجود آید.
بررسی سفرنامه های مربوط به دوران صفویه نشان می دهد ابداع این هنر اصیل مربوط به این دوره است. در دوره صفویه، شیشه های رنگی از ونیز وارد ایران شده و به دلیل مسافت طولانی، این شیشه ها غالبا شکسته می شد. بدین جهت هنرمندان ایرانی با ذوق و هنر سرشار خود، این شیشه های رنگی را در تزئین در و پنجره های ارسی به کار گرفتند. از آن زمان به بعد این هنر رونق و اعتبار بسیار یافت و در دوران قاجار به اوج شکوفایی خود رسید. به عنوان مثال یک گردشگر فرانسوی به نام شاردن که در دوره حکومت صفویه به ایران آمده است، در بخشی از سفر نامه اش به توصیف خانه های مردم ایران پرداخته و می نویسد: “پنجرههای اتاق های عامه مردم از چوب چنار ساخته شده، اما پنجره های خانه اعیان و بزرگان عبارت از درهای مشبکی است که در هر شبکه اش شیشه کوچک رنگینی که از اجتماع آن ها نقش زیبایی پدید می آید تعبیه شده است… به قاب های پنجره هاشان یا شیشه می اندازند یا مشمع های شفافی که هم نقش های زیبا دارد و هم نور از آنها عبور میکند.”
در سفر نامه های مربوط به زمان قاجار از جمله سفرنامه مادام کارلاسرنا نیز به این نوع هنر اصیل اشاره شده است. در بخشی از این سفرنامه آمده: “بالاخره به در ورودی قصر (کاخ گلستان-تهران) رسیدم. در ته حیاط … تالار تخت (مرمر) قرار داشت … پهلوی آن ساختمانی بود با ارسی های بلند که شیشه های بسیار کوچک و ریز داشت.”
در دوران قاجار ارسی سازی با هنر قواره بری تلفیق می شود و از این طریق اعتباری بسیار یافت. در این دوره به کار بردن ارسی در کاخ ها و ساختمان های اشرافی، اماکن مقدس و مساجد، بسیار رایج شد. هنرمندان این دوره معمولا روی قاب های پنجره ها نیز نقاشی های زیبایی ایجاد کرده و از انواع شیشه های رنگی و چشم نواز استفاده می کردند.
ارسی سازی در واقع تلفیقی از هنرهای طراحی، نجاری، ، نازک کاری چوب و شیشه گری است. برای ساخت ارسی ابتدا طرح اولیه برای در و پنجره با استفاده از علوم هندسه و مثلثات روی کاغذ پیاده می شود. سپس چوب ها در نهایت ظرافت و دقت بریده شده و شیشه های رنگی در داخل چوب های مشبک قرار می گیرد. نکته جالب توجه آن است که در هنر ارسی سازی، به هیچ عنوان از میخ یا چسب استفاده نمی شود. در واقع تمام نقش و نگارهای موجود در این در و پنجره ها، تنها با مهارت و فنون نجاری ایجاد می شود.
نقوش به کار رفته در ارسی ها شامل اسلیمی و گره چینی است. اسلیمی غالبا در کشورهای اسلامی رایج بوده و نقش اصلی آن از گیاهان گرفته شده است. گره چینی عبارت از نقوش هندسی شکل است که در کاشی کاری ها و آجرنماها کاربرد فراوان دارد. این دو، از نقوش اصلی در و پنجره های ارسی محسوب شده و نقش های فرعی را نیز شامل می شوند. از جمله مهم ترین نقوش فرعی در ارسی، می توان به نقش جقه اشاره کرد. این نقش به صورت یک درخت سرو خمیده است. نقش جقه به لحاظ نمادی، بیانگر آن است که یک مرد آزاده تنها در برابر خالق خود سر تسلیم فرود می آورد.
ساخت در و پنجره های ارسی به گونه ای است که همیشه نور کافی و مناسبی در فضای اتاق وجود دارد. این پنجره ها در معماری ایرانی، با عقاید و اصول شرعی مسلمانان نیز مطابقت دارد. چرا که معمولا در و پنجره های ارسی ، باعث محدودیت دید از بیرون به داخل خانه می شوند. همچنین طبق عقاید مسلمانان، تقلید از صورت های حیوانی و انسانی آن چنان پسندیده نیست. به این دلیل هنرمندان غالبا از نقوش هندسی در طراحی در و پنجره های ارسی استفاده می کردند. از رنگ های به کار رفته در ارسی ها می توان به رنگ لاجوردی، قرمز، سبز و زرد اشاره کرد. این در و پنجره های مشبک با شیشه های رنگی، سبب می شد نور در رنگ های متنوع و متعدد منعکس یابد. همچنین ارسی ها به عنوان حفاظ مناسبی در برابر نور آفتاب عمل می کرد و استفاده از آن در مناطق گرمسیری بسیار رایج بود.
ارسی سازی در برخی از استان های کشور نظیر کردستان، یزد، اصفهان و … رونق فراوان داشته است. این هنر به خصوص در استان کردستان جایگاه ممتازی داشته، به حدی که شهر سنندج را شهر ارسی ها می نامند. در حال حاضر تعداد هنرمندان ارسی ساز بسیار محدود بوده و این افراد تنها به کار مرمت آثار قدیمی مشغول اند. با توجه به اینکه ارسی سازی در بسیاری از مناطق کشور رو به فراموشی رفته، لازم است با توجه و حمایت از این هنر اصیل، مانع از منسوخ شدن آن شویم.