صنایع دستی در هر منطقه جلوه گر فرهنگ، آداب و رسوم و ذوق و سلیقه هنری مردم آن سرزمین است. تنوع گسترده در تولیدات صنایع دستی استان اردبیل ، نشان دهنده هنرمندی و هنردوستی مردان و زنان این خطه است. در میان انواع رشته های صنایع دستی این منطقه، تولید بافته های داری رونق بیشتری دارد. چراکه در این ناحیه از کشورمان به دلیل شرایط مساعد آب و هوایی، پشم به میزان مطلوبی وجود داشته و همین امر سبب رونق در تولید بافته های داری نظیر قالی، گلیم، جاجیم و … شده است. برای آشنایی بیشتر با صنایع دستی استان اردبیل به معرفی تعدادی از مهم ترین آن ها خواهیم پرداخت:
قالی بافی
قالی بافی در استان اردبیل دارای قدمت طولانی و پیشینه ای تاریخی است. بررسی های تاریخی بیانگر آن است که در دوره صفویان این حرفه به وجود آمده است. البته در طول تاریخ این هنر-صنعت فراز و نشیب هایی را طی نموده است. به طور مثال در دوران حکومت قاجار رکودی را تجربه کرده و هم زمان با جنگ جهانی دوم و الگوبرداری از سبک های قفقازی و تبریزی دوره رونق خود را طی می کند. از طرح های مشهور به کار رفته در قالی های این استان می توان به ترنجدار، ظل السلطان، مشایخی، هراتی و … اشاره کرد.
گلیم بافی
از دیگر رشته های صنایع دستی استان اردبیل گلیم بافی است. گلیم های این منطقه همواره با استقبال گسترده ای از هنر دوستان داخل و خارج از کشور مواجه بوده است. علت این امر را می توان وجود ویژگی های خاص در گلیم این استان مانند نقوش و طرح های زیبا دانست. این طرح ها اغلب شامل خرچنگ، سماور، سینی در متن گلیم و نقوش چلیپا و اژدها در حاشیه گلیم است. در بین شهرهای استان، شهرستان نمین و روستاهای تابعه آن مانند دهستان عنبران و روستاهای توابع شهرستان مغان در بافت گلیم شهرت بسیار دارند.
ورنی بافی
ورنی یا گلیم سوزنی یکی از انواع صنایع دستی است که توسط عشایر ارسباران و آل سون ها بافته می شود. ورنی نوعی از فرش است که از ابریشم یا پشم بر روی دارهای عمودی بافته می شود. نقوش به کار رفته در این نوع دستبافته شامل اشکال هندسی، حیوانات و … است. این رشته هنری که به گلیم فرش نما یا شبه قالی نیز معروف است، در مواردی نظیر خورجین، روانداز، زیرانداز، رختخواب پیچ و … کاربرد دارد.
پلاس بافی
از دیگر رشته های صنایع دستی استان اردبیل می توان به پلاس بافی اشاره کرد. این اثر هنری از لحاظ روش بافت همانند گلیم بوده و از لحاظ ظاهری به گلیم با بافت درشت شباهت دارد. پلاس که به جاجیم نیز بسیار شباهت دارد، در نوع بافت کاملا متفاوت است. به این صورت که در پلاس خطوط به صورت افقی و در جاجیم خطوط به صورت عمودی بافته می شوند و از پشم در تولید این محصول استفاده می گردد. این نوع از زیرانداز که به نسبت سایر تولیدات ارزش مادی کمتری دارد، در مواردی شامل خورجین، سجاده و زیرانداز کاربرد دارد.
مسند بافی
یکی دیگر از انواع زیراندازهایی که در این منطقه بافته می شود، مسند نام دارد. این نوع دستبافته همانند گلیم بر دار بافته شده و نقوش رایج در آن شامل قره باغی، قاپاق، گانگال سهپایه، گلدانی و… است. بیش از هر جای دیگری شهرستان نمین در بافت این اثر هنری پیشتاز است. چرا که در این منطقه کوهستانی، امکان کار کشاورزی کمتر وجود داشته و مردم این شهرستان به بافت مسند اقبال فراوانی نشان داده اند. این رشته از صنایع دستی در عرصه بین المللی و به خصوص کشورهای اروپایی جای خود را به خوبی بازکرده است.
سازهای سنتی
ساخت سازهای سنتی ازدیگر صنایع دستی استان اردبیل است. ازآنجا که مردم هنردوست این منطقه از دیرباز به موسیقی علاقه وافری داشتند، ابزارآلات موسیقی را نیز به دست خود تولید می کردند. همچنین گاه از سایر هنرها همچون معرق، خاتم، خطاطی، نقاشی و … نیز در تزئین ابزار آلات موسیقی نیز بهره می بردند. تولید این سازها که غالبا از چوب درختان گردو، شمشاد، توت و… ساخته شده، در شهرهای اردبیل، مشکین شهر و خلخال از رواج بیشتری برخوردار است. لازم به ذکر است از انواع سازهای ساخته شده در این خطه می توان به سه تار، دوتار، سنتور، کمانچه، تنبک و … اشاره کرد.
تذهیب
در این رشته از صنایع دستی بعد هنری اثر از بعد صنعتی آن اهمیت بیشتری دارد و به اصطلاح در زیرمجموعه هنرهای مستظرفه جای می گیرد. در این هنر اصیل نوشته ها و متون کتاب ها را با طلا کاری و نگارگری و طراحی نقوش ختایی و اسلیمی می آرایند.
نمد مالی
یکی دیگر از صنایع دستی استان اردبیل زیرانداز و کلاه نمدی است. در تولید زیرانداز نمدی هیچ گونه بافتی صورت نمی گیرد و تنها با ایجاد فشار و به اصطلاح مالیدن و حرارت و رطوبت و در انتها از آمیخته شدن الیاف پشم، نمد تولید می شود.
سفالگری
آنچه از کاوش های باستان شناسی در این استان به دست آمده نشان دهنده قدمت طولانی این حرفه در استان اردبیل است. البته وجود معادن خاک رس در این منطقه یکی از دلایل عمده رونق سفالگری بوده است. متاسفانه در حال حاضر این حرفه رونق چندانی نداشته و تنها سه کارگاه سفالگری در اردبیل دایر است. هم اکنون یکی از این کارگاه ها در شهرستان اردبیل و دو کارگاه دیگر در روستای انار از توابع مشکین شهر قرار دارد. استادکاران این حرفه نیز اکنون به سنین کهنسالی رسیده و ممکن است تا مدت کوتاهی بتوانند در این زمینه فعالیت کنند. لذا توجه به احیای این رشته کهن در استان اردبیل باید مدنظر مسئولین استانی قرار گیرد.
از دیگر صنایع دستی استان اردبیل می توان به جاجیم بافی، زیورآلات محلی، ملیله سازی، نگارگری (مینیاتور)، مفرش، نمکدان بافی، کاشی معرق، رودوزی (سوزن دوزی)، نقاشی روی چرم، چاقوسازی، خورجین بافی، جل اسب، چلنگری (آهنگری سنتی)، قلم زنی، مسگری، ورشوسازی، آیینه کاری، چیق بافی و اشاره نمود.
همچنین رشته های متنوع دیگری نظیر تراش شیشه، معرق چوب، مشبک چوب، محرق، خراطی، حجم سازی چوب، کنده کاری روی چوب، چنته بافی، قلاب بافی، منبت چوب، حجاری (سنگ تراشی) و طراحی سنتی از رشته های فعال صنایع دستی استان اردبیل هستند.
به نظر می رسد استان اردبیل از ظرفیت های اقتصادی و فرهنگی بسیاری در حوزه صنایع دستی برخوردار است. بر طبق آمار اعلام شده از سوی مسئولین استانی در حال حاضر۱۳ هزار نفر از مردم این استان در حوزه صنایع دستی مشغول به کارند. از این رو لازم است برنامه ریزی های صحیحی برای بهره برداری از این فرصت ها، در جهت پیشرفت و توسعه استان انجام گیرد.