صنعت فرش ایران در سطح بین المللی همواره از جایگاه ممتاز و ویژه ای برخوردار بوده است. به عقیده کارشناسان حوزه فرش، این هنر-صنعت دوران اوج و شکوفایی خود را در زمان حکومت صفویه تجربه نموده است. مردان و زنان این سرزمین، از دیرباز اوج هنر خود را در قالب بافت فرش ایرانی به رخ جهانیان کشیده اند. سال هاست که در بین رشته های صنایع دستی ایران، صنعت فرش ایران به عنوان یک برند جهانی مطرح است. در طول چند دهه اخیر، این رشته هنری در سبد صادرات غیرنفتی کشور، همواره در جایگاه بالایی قرار داشته است. متاسفانه چند سالی است که به دلایل درونی و بیرونی، بازار فرش ایران با رکود بی سابقه ای روبرو شده است. در ادامه به مهم ترین عوامل موثر در کاهش صادرات فرش ایران خواهیم پرداخت:
آمار صادرات فرش ایران از سالهای ۱۳۵۲-۱۳۸۹ نوسانات بسیاری را در حوزه صادرات این کالای ارزشمند نشان می دهد. بر طبق آمار مرکز ملی فرش ایران، در سال ۱۳۵۲ میزان صادرات فرش ایران حدود چهار هزار مترمربع اعلام شده است. این میزان در زمان پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، با توجه به وضعیت اقتصادی کشور، با کاهش روبرو می شود. درنهایت در سال های پایانی جنگ تحمیلی به میزان صادرات سال ۵۲ نزدیک می شود. بر طبق آمار، از اوایل دهه ۷۰ شاهد رشد چشمگیری در صادرات فرش ایران هستیم. در سال ۷۳ میزان صادرات فرش ایران به ۱۲ هزار مترمربع می رسد. همچنین کشور ما در سال ۷۴ درآمدی معادل ۱٫۶۷۰ میلیارد دلار از طریق صادرات فرش، به دست می آورد. این رقم معادل یک سوم صادرات غیرنفتی ایران در آن سال بوده است.
به تدریج از اواخر دهه ۷۰ با ورود رقیبان بین المللی، روند نزولی درآمدهای ارزی حاصل از صادرات فرش آغاز می گردد: اصولا با افزایش رقابت پذیری جهانی در یک کالا، علاوه بر افزایش کیفیت، کاهش قیمت یک مولفه اساسی است. کشورهایی مانند چین، هند و پاکستان، با قیمتی به مراتب پایین تر توانستند بخش اعظمی از بازارهای بین المللی را تصرف کنند. این کشورها با کپی برداری از نقشه های فرش ایرانی و با نیروی کار ارزان قیمت، فرش های خود را وارد بازارهای جهانی کردند.
یکی دیگر از عوامل موثر بر کاهش صادرات فرش ایران، رکود اقتصاد جهانی بود. این عامل سبب شد آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی تقاضای خود را برای خرید فرش ایرانی کاهش دهند. این کشورها تا قبل از رکود جهانی خریداران عمده فرش ایرانی بودند. درنتیجه از این طریق کاهش چشمگیری در صادرات فرش ایران مشاهده شد. در این دوره نه تنها فرش بلکه بسیاری دیگر از کالاهای لوکس مانند پسته با کاهش تقاضای این کشورها مواجه شد.
یکی از مهم ترین موارد اثرگذار در عرصه رقابت جهانی یک کالا، عامل قیمت آن است. در ایران فرش های دستباف در کارگاه های خانگی و به صورت انفرادی بافته می شود. درحالیکه در کشورهای هند، پاکستان و … بافندگان در مجتمع ها و کارگاه های تولیدی فرش به این کار مشغول اند. در ایران هزینه تولید فرش در مجتمع های بزرگ، نسبت به کارگاه های خانگی دو برابر هزینه بالاتری را دارد: این هزینه ها مربوط به حق پرداخت بیمه، پاداش و سنوات از سوی کارفرما می شود. درنتیجه فرش های بافت ایران به مراتب قیمت بالاتری دارند. طبق آمار اعلام شده در سال ۲۰۰۳ میلادی قیمت متوسط هر کیلوگرم فرش دستباف ایران، برابر با ۲۶ دلار بوده است. درحالی که این قیمت در کشورهایی نظیر پاکستان و هند به ترتیب هر کیلوگرم ۱۵ دلار و ۹ دلار بوده و همین عامل در تسخیر بازارهای هدف، موثر واقع شده است.
یکی از ضعف های اساسی در بازار فرش ایران، نبود یک برند خاص یا شناسنامه مخصوص به این کالا است. بدین جهت برخی از کشورها توانسته اند با تقلید از فرش ایرانی، سهم بالایی را در این حوزه از آن خود کنند.
یکی دیگر از عواملی که سبب کاهش صادرات فرش ایران شده، فقدان سیاست های مدون در حوزه بازاریابی است. در شرایط کنونی رقابت جهانی اطلاع از بازارهای هدف و بازاریابی مدرن یکی از الزامات اصلی در بحث صادرات است. همچنین اطلاع از نیاز بازارهای هدف و تطبیق تولیدات یک کالا با آن نیازها در افزایش صادرات نقش برجسته ای دارد. کارشناسان حوزه فرش یکی از دلایل کاهش صادرات فرش ایران را عدم نوآوری در طرح و نقشه فرش دانسته اند. درواقع تولیدات بازار فرش ایران باید منطبق بر نیازهای جهانی باشد. در غیر این صورت نمی توانیم به افزایش حضور خود در عرصه جهانی صادرات فرش امیدوار باشیم.
تجربه نشان داده بسیاری از رقیبان بین المللی در بازار فرش، از حمایت دولت های خود برخوردار بوده اند. دولت ها با حمایت از مجتمع های تولیدی و افزایش تسهیلات در این حوزه توانسته اند به رونق تولیدات کشور خود کمک کنند. از سوی دیگر در نظر گرفتن مشوق های صادراتی در بازار فرش می تواند تاثیر بسزایی در افزایش صادرات داشته باشد. در حال حاضر هنرمندان قالیباف کشور دسترسی آسانی به تسهیلات مالی برای رونق تولیدات خود ندارند. به نظر می رسد تسهیلات بیمه ای و بانکی برای این قشر هنرمند، می تواند در رونق بازار فرش، نقش مهمی ایفا کند. از سوی دیگر برنامه ریزی برای بازاریابی و اطلاع از بازارهای هدف می تواند منجر به افزایش چشمگیری در صادرات فرش ایران شود.